Bij de onvolprezen uitgeverij Fragment uit Leiden is recent weer een fraaie Reve-gerelateerde uitgave verschenen: de brieven die Frans Lodewijk Pannekoek aan Reve heeft geschreven, bezorgd en van aanvullende informatie voorzien door Nop Maas.

Pannekoek (1937- ) is een kunstenaar die in jaren 60 een periode in Pingjum (Fr.) woonde en bevriend was met Gerard Reve, die toen in het nabijgelegen Greonterp woonde. Ze kenden elkaar al eerder: ze troffen elkaar in de Gooise villa Jagtlust waar Fritzi Harmsen ten Beek resideerde.

Fritzi had Pannekoek de bijnaam 'Bullie van der Knaak' gegeven, omdat hij, altijd berooid, niet meer dan een rijksdaalder van mensen te leen durfde te vragen. In het fictionele werk van Reve treedt Pannekoek op als Bullie van der K.

De vriendschap tussen Reve en Pannekoek kreeg eind jaren 60 grote bekendheid door de publicatie van 'Veertien Etsen van Frans Lodewijk Pannekoek voor Arbeiders Verklaard'. Deze uitgave bevat het door Reve geschreven, gelijknamige verhaal (één van de hoogtepunten in het oeuvre van Reve) en afdrukken van etsen van Pannekoek. Gelijktijdig werd er ook een tentoonstelling georganiseerd en Reve zorgde met zijn contacten voor de publiciteit.

Boek en tentoonstelling waren een succes maar luidden tevens het einde van de vriendschap in. Pannekoek was weinig bedreven in de handel en publiciteit en zat ten tijde van de boekpresentatie en tentoonstelling in Spanje (hetgeen leidde tot groeiend onbegrip bij Reve) en Reve ging steeds eigengereider te werk bij organisatie en verkoop (tot groeiend onbegrip bij Pannekoek).

De brieven van Reve aan Pannekoek zijn al veel eerder gepubliceerd: eerst, samen met brieven aan Ab Visser en Simon Carmiggelt in 'Het Lieve Leven' (1974) en in 1984 zelfstandig en uitgebreid in 'Brieven aan Frans P. (1965-1969)' (1984).

Het beeld dat Reve in deze brieven en in 14 etsen van Pannekoek schets is dat van de klassieke bohemiene kunstenaar: bij vlagen geniaal werk makend maar niet in staat tot maatschappelijk succes of zelfs maar een regulier leven. Een 'dolend' leven, veel drank en/of drugs, nooit geld en altijd is er wat. Voor Reve, zeker op latere leeftijd, een ware gruwel.

De brieven van Pannekoek ontkrachten dit beeld niet echt maar geven toch een heel andere kijk op de verhouding tussen Pannekoek en Reve. Pannekoek verzet zich tegen de meester-gezel relatie die Reve als vanzelf aanneemt en probeert Reve duidelijk te maken dat zijn keuzes geen onwil of onmacht zijn maar een bewuste invulling van zijn leven.

Reve was nooit een groot liefhebber van tegenspraak en dat zal de relatie gaandeweg op de proef hebben gesteld. Pannekoek liet zich niet wegzetten en was tegen Reve opgewassen. Hij beschouwde zichzelf als een groot kunstenaar en vond dat hij niet naar de pijpen van Reve hoefde te dansen.

Wat ook een nieuw licht op de relatie Reve-Pannekoek werpt is dat de brieven doorlopen na 1969: Reve besluit zijn brievenboek met een brief uit maart 1969 waarin hij de vriendschap opzegt. Dat gaf natuurlijk een mooi dramatisch effect maar in werkelijkheid ging de correspondentie, zij het op een laag pitje, nog jaren door. Het ging pas definitief fout in 1976 toen Reve in een brief aan Pannekoek, die gepubliceerd werd in 'Hollands Diep' het Spaanse woonadres van Pannekoek vermeldde. Pannekoek, die zeer gesteld was op zijn privacy en niet zat te wachten op 'modern toerisme', was hier zeer verbolgen over en schreef een lange, boze brief terug die ook in Hollands Diep werd gepubliceerd.

In die brief beschrijft hij ondermeer een recent bezoek van Reve en Joop Schafthuizen aan zijn woning in Spanje en dat in, voor Reve, in weinig flatteuze bewoordingen en die bij Reve ongetwijfeld niet goed gevallen zullen zijn. Daarna sputtert de briefwisseling nog even na maar het is wel definitief afgelopen met de vriendschap.

Een absolute must, deze uitgave, voor de Reve-liefhebbers en de Reve-studie in het algemeen. De brieven van Pannekoek zijn, stilistisch en inhoudelijk van wisselende kwaliteit. Bij vlagen schrijft hij erg goed, schrijft aan Reve ook van plan te zijn schrijver te willen worden - wat Reve hem, uiteraard, afraad - maar vaak is hij ook slorig, gebruikt veel insider-taalgebruik en spreektaal en een aantal brieven zijn vermoedelijk ook onder invloed geschreven. Wat wel echt jammer is, is dat de uitgave alleen 3 bekende foto's van Reve en Pannekoek bevat. Maar mogelijk zijn er ook niet meer foto's.

Bij de uitgeverij is het boek helaas alweer uitverkocht. Mogelijk dat er nog boekhandels zijn met voorraad en anders kan een antiquarische speurtocht wel wat opleveren.

Omvang: 168 p.
Formaat: 14x 22 cm
Illustraties: 2 katernen
Vormgegeven door Huug Schipper, Studio Tint
Afwerking: genaaid gebrocheerd
Oplage: 225 exemplaren plus enkele exemplaren hc
Prijs: (25 euro) uitverkocht
2025